สักวาคุณค่าวรรณคดี

ถึงเธอ-แม่เพื่อนรัก   เมื่อวันที่ 2 สิงหาคม 2556 ที่ผ่านมา เราชาวสโมสรสยามวรรณศิลป์ได้รับเชิญจากสมาคมห้องสมุด ในพระราชูปถัมภ์สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ให้ไปร่วมเป็นวิทยากร สาธิตการแสดงสักวา ในหัวข้อ คุณค่าทางวรรณคดี ในงานประชุมประจำปีของสมาคม ฯ   เราไปกันแค่ 4 คน คือ ฉันกับอำพล สุวรรณธาดา ปูชนียบุคคลด้านภาษาไทยปี 2555 คุณหญิง-มรว. อรฉัตร ซองทอง ผอ. ศูนย์วัฒนธรรมมหาวิทยาลัยธุรกิจบัณฑิตย์ ผู้ใช้ภาษาไทยดีเด่นปี 2553 และ สายพร แจ่มขำ ลูกศิษย์ของเธอ ซึ่งตอนนี้เป็นข้าราชการบำนาญ นักกลอน นักเขียนอิสระ โดยวงดนตรีไทยและนักร้องจากกองการสังคีตกรุงเทพมหานคร ช่วยบรรเลงและขับร้อง ให้บทกลอนมีชีวิตชีวา   ฉันคิดถึงเธอเมื่อตอนที่เธอชวนเราไปเล่นที่วิทยาลัยครูสวนดุสิตหลายสิบปีก่อนโน้น ซึ่งเราไปเป็นคณะใหญ่ มีการจับฉลากผู้เล่นและหัวข้อกะทันหัน อาจารย์และนักศึกษาที่ชมคราวโน้นจึงสนุกสนานมาก คราวนี้มีเวลาน้อย แต่เราก็แจ้งขนบการแสดงสักวาไว้ เพื่อให้ผู้ร่วมประชุมที่เป็นครูบาอาจารย์นำไปสอนลูกศิษย์ต่อไปได้   ฉันเริ่มบทไหว้ครูดังนี้ “สักวาน้อมบังคมบรมเดช พระปรเมศประเทศไทยเดชไพศาล ไหว้บิดามารดาครูอาจารย์ พระไตรรัตน์ชัชวาลดลดาลใจ ระลึกคุณห้องสมุดจุดความรู้ กราบหนังสือซึ่งคือครูผู้ยิ่งใหญ่ สอนคนเข้มให้เต็มคนชนทุกวัย กราบสัญลักษณ์อักษรไทยภูมิใจเอย” (ขับร้องเพลง เชื้อ 2 ชั้น)   บทเกริ่นชวน (อำพล) “สักวาตาประสานสองสมร ทั้งสายพรอรฉัตรเหมือนนัดหมาย เคยร่วมวงสักวามามากมาย ขอเชิญสายสวาทมาว่าอีกครั้ง ไม่ต้องใช้ปฏิภาณเพื่อปฏิพากย์ (ปฏิพากย์=การโต้ตอบ) ใช้ฝีปากเชิงกวีที่เข้มขลัง เพื่อชื่นใจรื่นหูแก่ผู้ฟัง ด้วยความหวังรับคำขอจะรอเอย" (เพลงเวสสุกรรม)   สายพรว่า บทเกริ่นตอบ "สักวาไม่ได้เข้าห้องสมุด ตั้งแต่หยุดเป็นครูอยู่แต่บ้าน วันนี้ได้รับเชิญมาร่วมงานกับอาจารย์ห้องสมุดสมาคม สองตาปู่ชวนเล่นสักวา สองยายย่าก็วิเคราะห์ความเหมาะสม (ฮา) ไม่-ไม่-ไม่-ปฏิเสธเจตนารมณ์ (ฮา) เชิญท่านชมแบบบูรณาการเอย" (ฮาดังเพลงทองย่อน)   แล้วคุณหญิงก็เกริ่นว่า ตามปกติเราจะเล่นสักรวาเป็นเรื่องตามวรรณคดีที่ผู้ฟังรู้เรื่องอยู่แล้ว แต่คราวนี้จะว่าเรื่องความรู้ที่มีสาระมากมาย แต่คงพูดได้สั้นๆให้จำง่ายๆว่า วรรณคดีประกอบด้วยร้อยแก้วและร้อยกรอง ให้ความรู้ในการแต่ง ในการดำเนินชีวิต ในทางประวัติศาสตร์ และให้ความบันเทิง ส่วนความบันเทิงสรุปได้ ๔ รสคือ เสาวรจนี นารีปราโมทย์ พิโรธวาทัง สัลลาปังคพิสัย วรรณคดีให้สาระประโยชน์ในการกระตุ้นให้แต่ง-แฝงคติธรรม-นำมาแปลงเป็นละครและภาพยนตร์ แล้วสรุปว่าให้คุณค่าทางภาษาวรรณศิลป์-ส่งเสริมจินตนาการ-สืบสานสติปัญญาและพัฒนาเชิงสร้างสรรค์   จากนั้นคุณหญิงจึงว่า บทแจกตัว ดังนี้ “สักวามาแจกตัวตามระเบียบ ในทำเนียบสักวาภาษาศรี อรฉัตรจัดหัวข้อ “เสาวรจนี” เรื่อง "นารีปราโมทย์” อ้อนสายพรไป คุณอำพลคนมีประโยชน์ "พิโรธวาทัง" คุณประยอม "สัลลาปังคพิสัย" ศัพท์อย่างนี้ดีแท้แปลว่ากระไร เชิญค้นในห้องสมุดดุจครูเอย” (ฮา-เพลง สะสม)   ต่อด้วยสายพรเริ่มความรู้เบื้องต้นว่า “สักวาร้อยแก้วกับร้อยกรอง นับเป็นสองประเภทวรรณกรรมใหญ่ ร้อยแก้วเป็นความเรียงอัตนัย ร้อยกรองใช้ฉันทลักษณ์ลำดับความ พระสังข์เงียบ-ขุนแผนเหงา-อิเหนาหงอย (ฮา) ต่างรอคอยคนรู้จักมาทักถาม รามเกียรติ์ดำรงการสงคราม ราชาธิราชก็ทาบทามสามก๊กเอย” (ฮา-เพลงขึ้นพลับพลา)   แล้วมรว. อรฉัตร ก็ขยายความร้อยกรองว่า “สักรวาความรู้เรื่องฉันทลักษณ์ กวีจักบรรจงใส่ในโคลงฉันท์ ทั้งกาพย์กลอนลิลิตร่ายคล้ายคลึงกัน ทั้งเสียงสั้นเสียงยาวงามพราวแพรว สัมผัสในสัมผัสนอกบอกให้รู้ มือชั้นครูศักดิ์ศรีกวีแก้ว บังคับไว้ให้เห็นเป็นแบบแนว แบ่งวรรคตอนเจื้อแจ้วจำเรียงเอย“ (เพลงลีลากระทุ่ม)   ส่วนอำพลให้อีกแง่ “สักวาวรรณคดีคือชีวิต คอยกล่อมจิตสอนใจหลายสถาน ให้ความหวังสั่งสมอุดมการณ์ ช่วยสืบสานศิลปวัฒนธรรม คำกวีที่แต่งแฝงเอาไว้ อย่างน้อยให้มีสติไม่ใฝ่ต่ำ “กรรมชั่วดีมีก็ต้องสนองกรรม” จะโน้มนำชีวิตถูกทิศเอย" (เพลงพราหมณ์ดีดน้ำเต้า)   ความรู้ทางประวัติศาสตร์-(ประยอม)-สักวาวรรณคดีมีความรู้ เป็นดั่งครูประวัติศาสตร์บอกกาลก่อน ตะเลงพ่าย-ไทยรบราพม่ามอญ สามก๊กสอนรู้พงศาวดารจีน สอนให้รู้ตำแหน่งแห่งรากเหง้า ไม่มัวเมาอวิชชาพาผิดศีล ให้รู้คิดวินิจฉัยผิดป่ายปีน ไม่ใช้ตีนแทนสมองไตร่ตรองเอย” (เล่นกลอนอีนซึ่งแต่งยากซะด้วย-เพลงกล่อมพญา)   ส่วนรสวรรณคดีคุณหญิงกล่าวว่า “สักวาหวานใดในโลกนี้ ไม่หวานเท่า” เสาวรจนี "กวีหวาน อันโศกใดในหล้าสุธาธาร ไม่โศกซ่านเท่ากวีที่โศกครวญ อันหอมใดไม่หอมล้ำเท่าคำหอม อันทุกข์ใดไม่ตรมตรอมเท่าคำหวน อันสุขใดไม่สุขเท่าเร้ารัญจวน กวีล้วนสรรสนองร้อยกรองเอย” (เพลงตะลุ่มโปง)   ส่วนสายพรกล่าวถึง “นารีปราโมทย์” ว่า “สักวานารีย่อมปราโมทย์ นางพิมเธอจึงโปรดไปไร่ฝ้าย (ฮา) บุษบาเสี่ยงเทียนแกมเสี่ยงทาย ละเวงพ่ายเพลงปี่ตามลีลา รจนาปองเจ้าเงาะก็ปราโมทย์ ขายข้าวโลดได้ตันละหมื่นห้า (ฮาดัง) อีกนารี “เอาอยู่” ค่ะนอกสภา กำลังปราโมทย์ทัวร์ทั่วโลกเอย” (ฮาดัง-เพลงสาลิกาแก้ว)   อำพลกล่าวถึงรสที่สามว่า “สักวาถ้าพิโรธคือโกรธจัด หรืองอนง้อพ้อตัดก็ยังได้ (แล้วทำเสียงขึงขัง) “เอออุเหม่นะมึงชิช่างกระไร ทุทาสสถุลฉะนี้ไฉนก็มาเป็น” (มีการทดสอบและมีผู้ตอบว่า “มาจากสามัคคีเภทคำฉันท์” และเป็น อีทิสังฉันท์ 20 ที่เขียนยาก แต่กวีเอกอย่าง ชิต บุรทัต ก็เขียนด้วยคำไทยๆ ได้ดีเยี่ยม) “นิจจาเจ้าวันทองน้องพี่อา พี่จำหน้าเนื้อน้อง” เคยท่องเล่น เป็น "พิโรธวาทัง” ทั้งประเด็น ฟังแล้วเห็นภาพพจน์ปรากฏเอย” (ร้องเพลงโยนดาบ))   ส่วนฉันว่า “สักวา “สัลลาปังคพิสัย” รังสรรค์ให้วรรณคดีหลากสีสัน ยิ่งในโศกนาฏกรรมที่สำคัญ บทเศร้านั้นยิ่งกระชับประทับใจ เช่น พระลอ หรือโรเมโอจูเลียต เหนือโกรธเกลียดเศร้าหมองหรือร้องไห้ หรือพระเอกเจ้าน้ำตาอย่างพระอภัยมณี เป่าปี่เศร้าคราวใดได้เรื่องเอย” (ฮา-เพลงการเวก)   ในหัวข้อวรรณคดีให้สาระอะไรบ้าง สายพรบอกว่า “สักวาอ่านทุกอย่างที่ขวางหน้า นักเขียนว่าอย่างนั้นกันทุกรุ่น วรรณคดีเป็นต้นแบบและต้นทุน ซึ่งกระตุ้นให้แต่งตามแรงตน สารคดีคุยเฟื่องกับเรื่องสั้น นิยายอันอ่อนเลศแจงเหตุผล ประวัติศาสตร์รุกคืบการสืบค้น ต่างเป็นต้นแบบให้มือใหม่เอย” (เพลงล่องน่านใหญ่)   อำพล กล่าวถึงให้สาระแง่ "แฝงคติธรรม” ว่า “สักวา “เสาแปดศอกตอกเป็นหลัก ไปมาผลักบ่อยเข้าเสายังไหว”–“น้ำหนึ่งหยดสร้างมหาชลาลัย ทรายเม็ดน้อยก่อให้เป็นปฐพี”–“โทษท่านผู้อื่นเพี้ยง เมล็ดงา ปองติฉินนินทาห่อนเว้น” หนี ล้วนหลักธรรมจากวรรณคดี ซึ่งพบมีแทรกซุกทุกเรื่องเอย (เพลงพญาสี่เสา)   มรว. อรฉัตร กล่าวถึงการนำมาแปลงเป็นละครว่า “สักรวาสาระประโยขน์ยิ่ง วรรณคดีเสริมสิ่งสร้างสรรค์ให้ โขนของชาตินาฏศิลป์ละครไทย ละครในละครนอกนาฏดนตรี ละครพูดละครร้องพร้องพริ้งเพราะ แสนเสนาะความหมายหลายวิถี ทั้งโคลงฉันท์กาพย์กลอนวอนวาที กล่อมชีวีเกื้อสังคมรื่นรมย์เอย” (เพลงสีนวลนอก)   ฉันกล่าวต่อไปถึงการนำมาแปลงเป็นภาพยนตร์ว่า "สักวามนุษย์นั้นพันธุ์ช่างคิด รู้ประดิษฐ์ดัดแปลงเสริมแต่งศิลป์ วรรณคดีที่ฟูเฟื่องเรืองระบิล ศิลปินนำมาแปลงแต่งครรลอง คุณเนาวรัตน์เคยเล่นเป็นพระอภัยมณี ท่าเป่าปี่เหมือนเป่าขลุ่ยได้แคล่วคล่อง คุณสมบัติก็เคยเล่นเป็นไกรทอง มีเมียเข้มากกว่าสองคล่องแคล่วเอย” (เพลงพันธุ์ฝรั่ง)   ช่วงวรรณคดีให้คุณค่าอะไรบ้าง สายพร กล่าวว่า “สักวาข้อคิดที่ติดปาก มักมาจากภาษาวรรณศิลป์ เป็นวรรคทองที่รับฟังอย่างคุ้นชิน ผู้ได้ยินย่อมเข้าใจความหมายมี ใช้ยกย่อง-ยั่วเย้า-หรือเยาะหยัน หรือแดกดันเตือนสติตามวิถี เว้นแต่ผู้อ่อนภาษาการพาที แค่อ่านบทถูกก็ดียิ่งแล้วเอย” (ฮา-เพลงวรเชษฐ์)   อำพล สรุปว่า “สักวาเสริมสมองเข้าห้องสมุด คือแหล่งสุดแสนวิเศษหลายเหตุผล อ่านทุกอย่างที่ขวางหน้าอย่ากังวล ไม่มีคนโง่จากอ่านมากเกิน เฉพาะมุมวรรณคดีมากมีค่า ช่วยสร้างสรรค์สติปัญญาน่าสรรเสริญ ให้ความรู้ให้ความคิดจิตเพลิดเพลิน ขอชวนเชิญอ่านทุกอย่างยามว่างเอย” (เพลงนกจาก)   มรว. อรฉัตร สรุปให้สารางสร้างจินตนาการและต่อด้วยบทลา ให้ขับร้องเพลงเต่ากินผักบุ้ง ดังนี้ “สักรวาวรรณคดีมีคุณค่า สร้างศรัทธาจินตนาการประมาณหมาย สร้างความคิดลิขิตคำจำเรียงราย สร้างชีวิตหญิงชายชาวกวี (สร้อย) ดอกเอ๋ยเจ้าดอกสารภี ห้องสมุดเรายังมี วรรณคดีของไทยเอย อย่าลืมค้นลืมคว้า เข้าไปหาอ่านบ่อยบ่อย เพียงอ่านนิดอ่านหน่อย อร่อยใจจริงเอย   “บทสุดท้ายถึงคราอำลาแล้ว ลาเพื่อนแก้วฝากอาลัยไว้ที่นี่ ลานักอ่านนักร้องนักดนตรี ลาวันนี้จะกลับมาวันหน้าเอย (สร้อย) ดอกเอ๋ยเจ้าดอกมะลิลา (บอกว่า นี่ก็จวนจะถึงวันแม่แล้ว เลยออกดอกมะลิ) บริสุทธิ์ดุจมารดา ผู้สร้างชีวามาให้เอย วรรณคดีมีคุณค่า ฝากรักษาเอาใจใส่ อย่าทอดทิ้งความเป็นไทย รักษาไว้นิรันดร์เอย”   การไปเล่นคราวนี้ ทำให้เราคิดถึงเพื่อนๆ ที่เคยร่วมวง ทั้งที่จากไปแล้วหลายคน และที่เหลืออยู่อีกหลายคน ก็ชักไม่สะดวกตามวัยและการเดินทาง ที่แล้วมาเราจึงได้ตามน้องๆ มารับช่วงสืบต่อไป ซึ่งพวกน้องๆ ก็ทำมาได้ดี น่าพึงพอใจไม่น่ากังวล แต่...คิดถึงเธอเหลือเกินแม่เพื่อนยาก @